Giáo án Lịch sử 10 - Bài 5: Trung quốc thời phong kiến

Bài 5
TRUNG QUỐC THỜI PHONG KIẾN
I. MỤC TIÊU BÀI HỌC:
1. Kiến thức:
- Biết được sự hình thành xã hội phong kiến ở Trung Quốc và các quan hệ trong xã hội.
- Hiểu được bộ máy chính quyền phong kiến được hình thành, củng cố từ thời Tần – Hán cho đến thời Minh – Thanh, chính sách xâm lược chiếm đất đai của các hoàng đế Trung Hoa.
- Biết được những đặc điểm về kinh tế Trung Quốc thời phong kiến. Nông nghiệp là chủ yếu, hưng thịnh theo chu kỳ, mầm mống kinh tế TBCN đã xuất hiện nhưng còn yếu ớt.
2. Kỹ năng:
- Trên cơ sở các sự kiện lịch sử, giúp HS biết phân tích và rút ra kết luận.
- Biết sơ đồ và tự vẽ được lược đồ để hiểu được bài giảng.
- Nắm vững các khái niệm cơ bản.
3. Thái độ:
- Thấy được tính chất phi nghĩa của các cuộc xâm lược của các triều đại phong kiến ở Trung Quốc.
- Quý trọng các di sản văn hóa, hiểu được các ảnh hưởng của văn hóa Trung Quốc đối với Việt Nam.
II. THIẾT BỊ VÀ TÀI LIỆU DẠY HỌC:
- Bản đồ Trung Quốc qua các thời kỳ.
- Sưu tầm tranh ảnh như: Vạn lý Trường thành, Cố cung, đồ gốm sứ của Trung Quốc thời phong kiến. Các bài thơ Đường, các tiểu thuyết thời Minh – Thanh.
- Vẽ sơ đồ về sự hình thành xã hội phong kiến Trung Quốc, sơ đồ về bộ máy nhà nước thời Minh – Thanh.
III. TIẾN TRÌNH TỔ CHỨC DẠY VÀ HỌC:
1. Kiểm tra bài cũ:
- Câu hỏi: Tại sao nói “khoa học đã có từ lâu nhưng đến thời Hy Lạp, Rô-ma khoa học mới trở thành khoa học”?
2. Giới thiệu bài mới:
Trên cơ sở thuộc mô hình các quốc gia cổ đại phương Đông, Turng Quốc vào những thế kỷ cuối Công nguyên do sự phát triển của sản xuất, xã hội phân hóa giai cấp nên chế độ phong kiến ở đây đã hình thành sớm. Nhà Tần đã khởi đầu xây dựng chính quyền phong kiến, hoàng đế có quyền tuyệt đối. Kinh tế phong kiến Trung Quốc chủ yếu là nông nghiệp, phát triển thăng trầm theo sự hưng thịnh của chính trị. Cuối thời Minh – Thanh đã xuất hiện mầm mống quan hệ sản xuất TBCN nhưng nó không phát triển được. Trên cơ sở những điều kiện kinh tế, xã hội mới, kế thừa truyền thống của nền văn hóa cổ đại, nhân dân Trung Quốc đã đạt nhiều thành tựu văn hóa rực rỡ. Để hiểu được quá trình hình thành chế độ phong kiến ra sao? Phát triển qua các triều đại như thế nào? Sự hưng thịnh về kinh tế gắn với chính trị như thế nào? Những thành tựu văn hóa rực rỡ của Trung Quốc là gì? Bài học hôm nay sẽ giúp các em nắm bắt được những vấn đề trên.
3. Tổ chức hoạt động dạy và học:
Hoạt động của thầy và trò
Kiến thức cơ bản
* Hoạt động 1: Tìm hiểu sự hình thành quan hệ sản xuất phong kiến và chế độ phong kiến thời Tần – Hán.
- GV đặt câu hỏi: Việc sử dụng công cụ bằng sắt ở Trung Quốc vào thế kỷ V TCN có tác dụng gì?
- HS trả lời.
- GV củng cố và giải thích: Trong xã hội Trung Quốc từ khi đồ sắt xuất hiện xã hội đã có sự phân hóa, hình thành hai giai cấp mới địa chủ và nông dân lĩnh canh, từ đây hình thành quan hệ sản xuất phong kiến. Đó là quan hệ bóc lột giữa địa chủ và nông dân lĩnh canh thay thế cho quan hệ bóc lột quý tộc và nông dân công xã.
- GV hỏi: Nhà Tần – Hán được hình thành như thế nào? Tại sao nhà Tần lại thống nhất được Trung Quốc?
 - HS trả lời.
- GV củng cố và chốt ý: Trên lưu vực sông Hoàng Hà và Trường Giang thời cổ đại có nhiều nước nhỏ thường chiến tranh sâu xé thôn tính lẫn nhau làm thành cục diện Xuân Thu – Chiến Quốc. Đến thế kỷ IV TCN, nhà Tần có tiềm lực kinh tế, quân sự mạnh hơn cả đã lần lượt tiêu diệt các đối thủ. Đến năm 221 TCN, nhà Tần đã thống nhất Trung Quốc, vua Tần tự xưng là Tần Thủy Hoàng. Chế độ phong kiến Trung Quốc ra đời. Nhà Tần tồn tại được 15 năm sau đó bị cuộc khởi nghĩa của Trần Thắng và Ngô Quảng làm cho suy sụp.
Lưu Bang lập ra nhà Hán (206 – 220 TCN). Chế độ phong kiến Trung Quốc tiếp tục củng cố và phát triển.
- GV cho HS quan sát sơ đồ Tổ chức bộ máy nhà nước phong kiến và trả lời câu hỏi: Tổ chức bộ máy nhà nước phong kiến thời Tần – Hán như thế nào?
Hoàng đế
Thái Úy
Thừa tướng
Các quan văn
Các quan võ
Quận
(Thái thú)
Huyện
(Huyện lệnh)
- GV gợi ý để HS liên hệ bằng câu hỏi: Hãy kể tên các cuộc khởi nghĩa của nhân dân ta chống lại sự xâm lược của nhà Tần, nhà Hán?(Hai Bà Trưng).
* Hoạt động 2: Tìm hiểu sự phát triển của chế độ phong kiến dưới thời Đường.
- GV chia lớp làm 3 nhóm và nêu câu hỏi cho từng nhóm:
+ Nhóm 1: Nhà Đường được thành lập như thế nào? Kinh tế thời Đường so với các triều đại trước? Nội dung của chính sách quân điền?
+ Nhóm 2: Bộ máy nhà nước thời Đường có gì khác so với các triều đại trước?
+ Nhóm 3: Vì sao lại nổ ra các cuộc khởi nghĩa nông dân vào cuối triều đại nhà Đường?
- Các nhóm tìm ý trả lời.
- GV nhận xét, chốt ý.
* Hoạt động 3: Tìm hiểu Trung Quốc thời Minh – Thanh.
- GV đặt câu hỏi: Nhà Minh, nhà Thanh được thành lập như thế nào?
- HS trả lời.
- GV nhận xét và chốt ý: Sau nhà Đường đến nhà Tống, nhà Nguyên. Phong trào khởi nghĩa nông dân của Chu Nguyên Chương đã thành lập nhà Minh (1638 - 1644). Khởi nghĩa của Lý Tự Thành làm cho nhà Minh sụp đổ, giữa lúc đó bộ lạc Mãn Thanh ở phía Bắc Trung Quốc đã đánh bại Lý Tự Thành lập ra nhà Thanh (1644 - 1911).
- GV đặt câu hỏi: Dưới thời Minh, kinh tế Trung Quốc có điểm gì mới so với các triều đại trước? Biểu hiện?
- GV cho HS thảo luận và gọi HS trả lời.
- GV nhận xét, chốt ý: Các vua thời Minh đã thi hành nhiều biện pháp nhằm khôi phục, phát triển kinh tế. Đầu thế kỷ XVI quan hệ sản xuất TBCN đã xuất hiện ở Trung Quốc, biểu hiện trong các ngành nông nghiệp, thủ công nghiệp, thương nghiệp. Các thành thị mọc lên nhiều và rất phồn thịnh. Bắc kinh, Nam kinh không chỉ là trung tâm chính trị mà còn là trung tâm kinh tế lớn.
- GV giải thích thêm: Sự thịnh trị của nhà Minh còn biểu hiện ở lĩnh vực chính trị: ngay từ khi lên ngôi, Minh Thái Tổ đã quan tâm đến xây dựng chế độ quân chủ chuyên chế trung ương tập quyền (quyền lực ngày càng tập trung vào tay nhà vua, bỏ chức thừa tướng, thái úy, giúp việc cho vua là 6 bộ, vua tập trung mọi quyền hành trong tay, trực tiếp chỉ huy quân đội).
- GV đặt câu hỏi: Tại sao nhà Minh với nền kinh tế và chính trị thịnh đạt như vậy lại sụp đổ?
- HS trả lời.
- GV nhận xét và phân tích: Cũng như các triều đại phong kiến rước đó, cuối thời Minh ruộng đất ngày càng tập trung vào tay giai cấp quý tộc, địa chủ còn nông dân ngày càng cực khổ ruộng ít, sưu cao, thuế nặng cộng với phải đi lính phục vụ cho các cuộc chiến tranh xâm lược, mở rộng lãnh thổ của các triều vua. Vì vậy mâu thuẫn giữa nông dân với địa chủ ngày càng gay gắt và cuộc khởi nghĩa nông dân của Lý Tự Thành làm cho nhà Minh sụp đổ.
- GV liên hệ cuộc xâm lược nước ta của nhà Minh.
- GV đặt câu hỏi: Chính sách cai trị của nhà Thanh?
- HS trả lời. GV nhận xét, chốt ý: Người Mãn Thanh khi vào Trung Quốc lập ra nhà Thanh và thi hành chính sách áp bức dân tộc, bắt người Trung Quốc ăn mặc và theo phong tục người Mãn, mua chuộc địa chủ người Hán, giảm thuế cho nông dân nhưng mâu thuẫn dân tộc vẫn tăng dẫn đến khởi nghĩa nông dân khắp nơi.
Về đối ngoại: Thi hành chính sách xâm lược, “bế quan tỏa cảng” trong bối cảnh bị sự dòm ngó của tư bản phương Tây dẫn đến sự suy sụp của chế độ phong kiến. Cách mạng Tân Hợi năm 1911 đã làm cho nhà Thanh sụp đổ.
- GV liên hệ cuộc xâm lược nước ta của nhà Thanh.
* Hoạt động 4: Tìm hiểu những thành tựu của văn hóa Trung Quốc.
- GV chia lớp làm 2 nhóm và gia nhiệm vụ cho mỗi nhóm:
+ Nhóm 1: Những thành tựu trên lĩnh vực tư tưởng của chế độ phong kiến Trung Quốc?
+ Nhóm 2: Những thành tựu trên lĩnh vực sử học, văn học, khoa học kỹ thuật?
- GV cho đại diện nhóm trình bày và bổ sung cho nhau, sau đó GV nhận xét và chốt ý:
+ Nhóm 1: Nho giáo giữ vai trò quan trọng trong lĩnh vực tư tưởng. Người khởi xướng Nho học là Khổng Tử. Từ thời Hán, Nho giáo đã trở thành công cụ thống trị về mặt tinh thần với quan niệm về vua-tôi, cha-con, chồng-vợVề sau Nho giáo càng trở nên bảo thủ, lỗi thời và kìm hãm sự phát triển của xã hội. Phật giáo cũng thịnh hành nhất là thời Đường. Thời Đường, vua Đường đã cử các nhà sư sang Ấn Độ lấy kinh Phật như cuộc hành trình đầy gian nan vất vả của nhà sư Đường Huyền Trang.
+ Nhóm 2:
· Bắt đầu từ thời Tây Hán, sử học đã trở thành lĩnh vực độc lập, người đặt nền móng là Tư Mã Thiên với bộ Sử ký.
· Văn học: Thơ phát triển dưới thời Đường với những tác phẩm tiêu biểu: Đỗ Phủ, Lý Bạch, Bạch Cư DịTiểu thuyết phá triển mạnh ở thời Minh – Thanh với các bộ tiểu thuyết nổi tiếng như Thủy Hử của Thi Nại Am, Tam quốc diễn nghĩa của La Quán Trung, Hồng Lâu Mộng của Tào Tuyết CầnCác tiểu thuyết của Trung Quốc đều dựa vào những sự kiện có thật và hư cấu thêm “7 thực, 3 hư”. Nó phản ánh phần nào đời sống của nhân dân Trung Quốc và các mối quan hệ thời phong kiến.
· Khoa học kỹ thuật: Người Trung Quốc đạt được nhiều thành tựu rực rỡ trong lĩnh vực hàng hải như bánh lái, la bàn, thuyền buồm nhiều lớp. Nghề in, làm giấy, gốm. dệt, luyện sắt, khai thác khí đốt cũng được người Trung Quốc biết đến khá sớm.
- GV cho HS xem tranh Cố cung Bắc kinh và yêu cầu HS nhận xét. GV phân tích: Cố cung biểu tượng cho uy quyền củ chế độ phong kiến nhưng đồng thời nó cũng biểu hiện tài năng và nghệ thuật trong xây dựng của nhân dân Trung Quốc.
1. Chế độ phong kiến thời Tần – Hán.
a. Sự hình thành xã hội phong kiến.
- Thế kỷ VIII – III TCN (cuối thời Xuân Thu – Chiến Quốc), đồ sắt xuất hiện ® năng suất tăng.
- Các giai cấp mới ra đời:
+ Địa chủ: sở hữu nhiều ruộng đất, cho thuê ruộng, thu tô ® giàu có.
+ Nông dân lĩnh canh: không có ruộng, thuê ruộng đất của địa chủ, nạp tô cho địa chủ ® nghèo khổ.
® Quan hệ bóc lột phong kiến ra đời: là quan hệ bóc lột của địa chủ với nông dân lĩnh canh thông qua tô.
b. Nhà Tần – Hán:
- Năm 221 TCN, nhà Tần đã thống nhất Trung Quốc, vua Tần tự xưng là Tần Thủy Hoàng.
- Lưu Bang lập ra nhà Hán năm 206 TCN – 220.
Đến đây chế độ phong kiến Trung Quốc đã được xác lập.
- Tổ chức bộ máy nhà nước thời Tần – Hán:
+ Ở trung ương: Hoàng đế có quyền tuyệt đối, bên dưới có thừa tướng, thái úy cùng các quan văn võ.
+ Ở địa phương: Quan thái thú và huyện lệnh. (tuyển dụng quan lại chủ yếu là hình thức tiến cử).
- Chính sách xâm lược của nhà Tần – Hán: xâm lược các vùng xung quanh, xâm lược Triều Tiên và đất đai của người Việt cổ.
2. Sự phát triển chế độ phong kiến dưới thời Đường (618 – 907).
- Lý Uyên ra nhà Đường, lên ngôi hoàng đế.
- Về kinh tế:
+ Nông nghiệp: chính sách quân điền, áp dụng kỹ thuật canh tác mới, chọn giống dẫn đến năng suất tăng.
+ Thủ công nghiệp và thương nghiệp phát triển thịnh đạt: có các xưởng thủ công (tác phường) luyện sắt, đóng thuyền.
® Kinh tế thời Đường phát triển cao hơn so với các triều đại trước.
- Về chính trị:
+ Từng bước hoàn thiện chính quyền từ trung ương xuống địa phương, có chức Tiết độ sứ trấn ải biên cương.
+ Tuyển dụng quan lại bằng thi cử.
+ Tiếp tục chính sách xâm lược và mở rộng lãnh thổ.
+ Mâu thuẫn xã hội dẫn đến khởi nghĩa nông dân Hoàng Sào thế kỷ X khiến cho nhà Đường sụp đổ.
3. Trung Quốc thời Minh – Thanh.
a. Sự thành lập nhà Minh, nhà Thanh.
- Nhà Minh thành lập (1638 – 1644), người sáng lập là Chu Nguyên Chương.
- Bộ tộc Mãn Thanh ở Đông Bắc Trung Quốc đánh bại Lý Tự Thành, lập ra nhà Thanh (1644 – 1911).
b. Sự phát triển kinh tế dưới triều Minh: Từ thế kỷ XVI đã xuất hiện mầm mống kinh tế tư bản chủ nghĩa.
- Thủ công nghiệp: xuất hiện công trường thủ công, quan hệ chủ - người làm thuê.
- Thương nghiệp phát triển, thành thị mở rộng và phồn vinh.
c. Về chính trị.
- Bộ máy nhà nước phong kiến ngày càng tập quyền. Quyền lực ngày càng tập trung trong tay nhà vua.
- Mở rộng bành trướng ra bên ngoài, trong đó có sang xâm lược Đại Việt nhưng đã thất bại nặng nề.
d. Chính sách của nhà Thanh.
- Đối nội: áp bức dân tộc, mua chuộc địa chủ người Hán.
- Đối ngoại: Thi hành chính sách xâm lược, “bế quan toả cảng”.
® Chế độ phong kiến nhà Thanh sụp đổ năm 1911.
4. Văn hóa Trung Quốc.
a. Tư tưởng.
- Nho giáo do Khổng Tử sáng lập, giữ vai trò quan trọng trong hệ tư tưởng phong kiến, là công cụ tinh thần bảo vệ chế độ phong kiến, về sau Nho giáo càng trở nên bảo thủ, lỗi thời và kìm hãm sự phát triển của xã hội.
- Phật giáo cũng thịnh hành nhất là thời Đường.
b. Sử học: Tư Mã Thiên với bộ Sử ký.
c. Văn học:
+ Thơ phát triển mạnh dưới thời Đường.
+ Tiểu thuyết phát triển mạnh ở thời Nguyên – Thanh: Thủy Hử (THI Nại Am), Tam quốc diễn nghĩa (La Quán Trung), Tây du ký (NGô THừa Ân), Hồng lâu mộng (Tào Tuyết Cần).
d. Khoa học kỹ thuật.
Đạt được nhiều thành tựu trong lĩnh vực hàng hải, nghề in, làm giấy, gốm, dệt, luyện sắtvà kỹ thuật xây dựng các cung điện phục vụ cho chế độ phong kiến.
4. Củng cố:
- Yêu cầu HS nêu lại sự hình thành xã hội phong kiến Trung Quốc, sự phát triển của chế độ phong kiến Trung Quốc qua các triều đại, điểm nổi bật của mỗi triều đại. Vì sao cuối các triều đại đều có khởi nghĩa nông dân? Những thành tựu văn hóa tiêu biểu của Trung Quốc thời phong kiến.
5. Dặn dò, bài tập:
- Học bài cũ, làm bài tập trong SGK, đọc trước bài mới.
- Bài tập:
1. Kể tên các triều đại phong kiến Trung Quốc, thời gian tồn tại? Triều đại nào chế độ phong kiến đạt đến đỉnh cao? Biểu hiện?
2. Những thành tựu văn hóa chủ yếu của Trung Quốc thời phong kiến? Tìm hiểu tác phẩm Sử ký của Tư Mã Thiên.