Giáo án Lịch sử - Bài 30: Những cuộc chiến đấu chống ngoại xâm (từ thế kỷ X - XV)

Bài 30
NHỮNG CUỘC CHIẾN ĐẤU CHỐNG NGOẠI XÂM
(TỪ THẾ KỶ X-XV)
I. MỤC TIÊU BÀI HỌC
Sau khi học xong bài học yêu cầu HS nắm được :
1. Kiến thức 
- Gần 6 thế kỷ đầu thời kỳ độc lập, nhân dân Việt Nam phải liên tiếp tổ chức những cuộc kháng chiến chống ngoại xâm, bảo vệ Tổ quốc.
- Với tinh thần dũng cảm, truyền thống yêu nước ngày càng sâu đậm, nhân dân ta đã chủ động sáng tạo, vượt qua mọi thách thức khó khăn đánh lại các cuộc xâm lược.
- Trong sự nghiệp chống ngoại xâm vĩ đại đó, không chỉ nổi lên những trận quyết chiến đầy sáng tạo mà còn xuất hiện một loạt các nhà chỉ huy quân sự tài năng.
2. Tư tưởng, tình cảm 
- Giáo dục lòng yêu nước, ý thức bảo vệ nền độc lập và thống nhất của Tổ quốc
- Bồi dưỡng ý thúc đoàn kết, giúp đỡ lẫn nhau giữa các dân tộc.
- Bồi dưỡng niềm tự hào dân tộc và lòng biết ơn với các thế hệ tổ tiên, các anh hùng dân tộc đã chiến đấu quên mình vì tổ quốc. 
3. Kỹ năng 
- Rèn luyện kỹ năng sử dụng bản đồ trong học tập, tích cục bồi dưỡng kỹ năng phân tích, tổng hợp.
II. THIẾT BỊ, TÀI LIỆU DẠY HỌC
Tranh ảnh liên quan tới bài học.
Những nhận xét đánh giá của các tác giả.
III. TIẾN TRÌNH TỔ CHỨC DẠY - HỌC 
1. Kiểm tra bài cũ
Câu 1: Từ thế kỷ X – XV Nhà nước phong kiến đã làm gì để phát triển nông nghiệp?
Câu 2: Theo em, từ thế kỷ X – XV nội thương hay ngoại thương phát triển hơn, nêu những biểu hiện của sự phát triển đó.
2. Mở bài 
Trong những thế kỷ đầu độc lập, xây dựng đất nước, nhân dân ta vẫn phải tiếp tục tiến hành các cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm và đã làm nên biết bao chiến thắng huy hoàng, giữ vững nền độc lập dân tộc. Chúng ta cùng nhau tìm hiểu bài 20 để ôn lại những chiến thắng huy hoàng ấy. 
3. Tổ chức dạy và học :
Hoạt động của thầy và trò
Kiến thức cơ bản
- Trước hết GV gợi lại cho HS nhớ về triều đại nhà Tống ở Trung Quốc thành lập và sụp đổ ở thời gian nào.
I. CÁC CUỘC KHÁNG CHIẾN CHỐNG QUÂN XÂM LƯỢC TỐNG (THẾ KỶ X-XV)
- HS nhớ lại kiến thức đã học ở phần Trung Quốc phong kiến để trả lời :
Thành lập : 960
Sụp đổ : 1271 (cuối thế kỷ XIII)
- GV dẫn dắt :Trong thời gian tồn tại 3 thế kỷ, nhà Tống đã 2 lần đem quân xâm lược nước ta, nhân dân Đại Việt đã 2 lần kháng chiến chống Tống.
* Hot động 1 : Cả lớp và cá nhân
1. Kháng chiến chống Tống thời Tiền Lê
- GV yêu cầu HS theo dõi SGK để thấy được nguyên nhân quân Tống xâm lược nước ta, triều đình đã tổ chức kháng chiến như thế nào và giành thắng lợi ra sao ?
- HS theo dõi SGK, phát biểu.
- GV bổ sung và kết luận
- Năm 980 nhân lúc triều đình nhà Đinh gặp khó khăn, vua Tống cử quân sang xâm lược nước ta.
- GV cung cấp thêm tư liệu: Năm 979 Đinh Tiên Hoàng và con trưởng bị ám sát, triều đình nhà Đinh lục đục gặp nhiều khó khăn vua mới Đinh Toàn còn nhỏ mới 6 tuổi. Tôn mẹ là Dương Thị làm Hoàng Thái Hậu.
- Trước tình hình đó Thái Hậu họ Dương và riều đình nhà Đinh đã tôn Lê Hoàn làm vua để lãnh đạo kháng chiến.
+ Trước nguy cơ bị xâm lược Thái hậu Dương thị đã đặt quyền lợi của đất nước lên trên quyền lợi của dòng họ, Tôn Thập đạo tướng quân Lê Hoàng lên làm vua để lãnh đạo kháng chiến.
+ Sự mưu lược của Lê Hoàn trong quá trình chỉ huy kháng chiến, lúc thì khiêu chiến, vờ thua để nhử giặc lúc thì trá hàng và bất ngờ đánh úp.
- GV đặt câu hỏi: Em nhận xét gì về thắng lợi của cuộc kháng chiến chống Tống và cho biết nguyên nhân các cuộc thắng lợi ?
- HS suy nghĩ trả lời.
- GV nhận xét, bổ sung, kết luận :
+ Đây là thắng lợi rất nhanh, rất lớn đè bẹp ý chí xâm lược của quân Tống. Hàng trăm năm sau nhân dân ta được sống trong cảnh yên bình.
- Thắng lợi lớn nhanh chóng thắng ngay ở vùng đông bắc khiến vua Tống không dám nghĩ đến việc xâm lược Đại Việt củng cố vững chắc nền độc lập
Năm 1075 nhà Tống mới nghỉ đến xâm lược Đại Việt
+ Nguyên nhân thắng lợi là do :
Triều đình nhà Đinh và Thái hậu họ Dương sẵn sàng vì lợi ích dân tộc mà hy sinh lợi ích dòng họ để tạo thuận lợi cho cuộc kháng chiến chống Tống. Do ý trí quyết chiến bảo vệ độc lập của quân dân Đại Việt.
Do có sự cỉ huy mưu lược của Lê Hoàn.
- HS nghe, tự ghi nhớ
* Hoạt động 2 : Cả lớp, cá nhân
- GV tiếp tục yêu cầu HS theo dõi SGK để thấy được :
2. Cuộc kháng chiến chống Tống thời Lý (1075 - 1077)
+ Âm mưu xâm lược nước ta của quân Tống.
+ Nhà Lý tổ chức khang chiến thế nào qua 2 giai đoạn :
Giai đoạn 1 : Chủ động đem quân đánh Tống ?
Giai đoạn 2 : Chủ động lui về phòng thủ giặc.
- HS theo dõi SGK theo yêu cầu của GV, phát biểu về âm mưu xâm lược của nhà Tống.
- GV nhận xét, bổ sung, kết luận.
+ Sự khủng hoảng của nhà Tống : Phía bắc phải đối phó với nước Liêu (bộ tộc Khiết Đan), với nước Hạ (dân tộc Đảng Hạ). Trong nước nông dân nổi dậy. Trong hoàn cảnh đó vua Tống và tể tướng Vương An Thạch chủ trương đánh Đại Việt hi vọng dùng chiến công ngoài biên giới để lấn áp tình hình trong nước, doạ nạt Liêu và Hạ.
+ Các hoạt động chuẩn bị của quân Tống : Tổ chức khu vực biên giới Việt - Trung thành một hệ thống căn cứ xâm lược lội hại. Trong đó Ung Châu (Nam Ninh, Quảng Tây) và cửa biển Khâm Khẩu và Khâm Liên Quảng Đông là những vị trí xuất quân của Đại Việt được bố trí rất chu đáo, nhất là Ung Châu được xây dựng thành căn cứ hậu cầu lớn nhất chuẩn bị cho việc xâm lược (có thành kiên cố với 5000 quân).
- Thập kỷ 70 của thế kỷ XI nhà Tống âm mưu xâm lược Đại Việt, đồng thời tích cực chuẩn bị cho cuộc xâm lược.
GV : Âm mưu và hành động chuẩn bị xâm lược của nhà Tống đã để lộ ra và nhà Lý đối phó như thế nào ?
- HS trả lời : Nhà Lý kháng chiến thế nào qua hai giai đoạn.
- GV nhận xét, bổ sung.
- Kết hợp với dùng lược đồ trình bày các giai đoạn của cuộc kháng chiến.
- GV có thể đàm thoại với HS về Thái hậu Ỷ Lan và Thái uý Lý Thường Kiệt để HS biết thêm về các nhân vật lịch sử. 
- GV giúp HS nhận thức đúng về hành động đem quân đánh sang Tống của Lý Thường Kiệt để HS hiểu thêm về các nhân vật lịch sử. 
- GV giúp HS nhận thức đúng về hành động đem quân đánh sang Tống của Lý Thường Kiệt, không phải là hành động xâm lược mà là hành động tự vệ.
- Trước âm mưu xâm lược của quân Tống, nhà Lý đã tổ chức kháng chiến.
+ Giai đoạn 1 : Lý Thường Kiệt tổ chức thực hiện chiến lược “tiên phát chế nhân” đem quân đánh trước chặn thế mạnh của giặc.
- Năm 1075 quân triều đình cùng các dân tộc miền núi đánh sang đất Tống, Châu Khâm, Châu Liêm, Ung Châu, sau đó rút về phòng thủ.
Giai đoạn 2 : Chủ động lui về phòng thủ đợi giặc.
- GV có thể tường thuật trận chiến: Đọc lại bài thơ Nam quốc sơn hà của Lý Thường Kiệt. 
Nam quốc sơn hà Nam đế cư,
Tiệt nhiên phận định tại thiên thư,
Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm,
Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư. 
Ý nghĩa của bài thơ, tác dụng của việc đọc vào ban đêm trong đền thờ Trương Hống, Trương Hát (Hai vị tướng của Triệu Quang Phục).
- HS nghe, tự ghi nhớ :
-GV đặt câu hỏi: Kháng chiến chống Tống thời Lý được coi là cuộc kháng chiến rất đặc biệt trong lịch sử : Em cho biết những nét đặc biệt ấy là gì?
- HS dựa vào diễn biến cuộc kháng chiến suy nghĩ và trả lời.
- GV kết luận
+ Có giai đoạn diễn ra ngoài lãnh thổ (kháng chiến ngoài lãnh thổ).
+ HS nghe và ghi nhớ.
*. Hoạt động : Cả lớp và cá nhân.
- Trước hết GV tóm tắt về sự phát triển của đế quốc Mông - Nguyên, từ việc quân Mông Cổ xâm lược Nam Tống và làm chủ Trung Quốc rộng lớn lập lên nhà Nguyên là một thế lực hung bạo chinh chiến khắp Á, Âu. Thế kỷ XIII, 3 lần đem quân xâm lược Đại Việt.
II. CÁC CUỘC KHÁNG CHIẾN CHỐNG QUÂN XÂM LƯỢC MÔNG - NGUYÊN (THẾ KỶ XIII)
- Sau đó GV yêu cầu HS theo dõi sách giáo khoa thấy được quyết tâm kháng chiến của quân dân nhà Trần và những thắng lợi tiêu biểu của cuộc kháng chiến.
- Năm 1258 - 1288 quân Mông Nguyên 3 lần xâm lược nước ta, giặc rất mạnh và hung bạo.
- HS theo dõi SGK theo yêu cầu của GV, phát biểu.
- GV nhận xét, bổ sung, kết luận.
GV : Có thể đàm thoại với HS về nhân cách đạo đức, nghệ thuật quân sự của Trần Quốc Tuấn được nhân dân phong là Đức Thánh Trần, lập đền thờ ở nhiều nơi về quyết tâm của vua tôi nhà Trần.
- Các vua Trần cùng nhà quân sự Trần Quốc Tuấn đã lãnh đạo nhân dân cả nước quyết tâm đánh giặc giữ nước.
- Những thắng lợi tiêu biểu: Đông Bộ Đầu, Hàm Tử, Chương Dương, Vạn Kiếp, Bạch Đằng.
GV dùng lược đồ chỉ những nơi diễn ra những trận đánh tiêu biểu có ý nghĩa quyết định đến thắng lợi của cuộc kháng chiến lần 1, lần 2, lần 3.
+ Lần 1: Đông Bộ Đầu (bên sông Hồng từ dốc Hàng Than đến dốc Hóc Mai - Ba Đình - Hà Nội)
- Lần 2: Đẩy lùi quân xâm lược Mông - Nguyên năm 1285.
Tiêu biểu nhất là trận Bạch Đằng năm 1288 đè bẹp ý trí xâm lược của quân Mông - Nguyên bảo vệ vững chắc độc lập dân tộc.
- GV đặt câu hỏi: Nguyên nhân nào đưa đến thắng lợi trong 3 lần kháng chiến chống Nguyên Mông ?
HS suy nghĩ và trả lời :
GV nhận xét, bổ sung, kết luận :
+ Nhà Trần có vua hiền, tướng tài, triều đình quyết tâm đoàn kết nội bộ và đoàn kết nhân dân chống xâm lược. 
+ Nhà Trần có vua hiền, tướng tài, triều đình quyết tâm đoàn kết nội bộ và đoàn kết nhân dân chống xâm lược.
+ Nhà Trần vốn được lòng dân bởi những chính sách kinh tế của mình => nhân dân đoàn kết xung quanh triều đình vâng lệnh kháng chiến.
+ Nhà Trần vốn được lòng dân bởi những chính sách kinh tế của mình => nhân dân đoàn kết xung quanh triều đình vâng lệnh kháng chiến.
*. Hoạt động : Cả lớp, cá nhân.
- Trước hết GV cho HS thấy ở cuối thế kỷ XIV nhà Trần suy vong. Năm 1400 nhà Hồ thành lập. Cuộc cải cách nhà Hồ chưa đạt kết quả thì quân Minh sang xâm lược nước ta. Nhà Hồ tổ chức kháng chiến nhưng thất bại. Năm 1407 nước ta nơi vào ách thống trị của nhà Minh.
III. PHONG TRÀO ĐẤU TRANH CHỐNG QUÂN XÂM LƯỢC ĐẦU THẾ KỶ XV VÀ KHỞI NGHĨA LAM SƠN :
Năm 1407 cuộc kháng chiến chống quân Minh của nhà Hồ thất bại, nước ta nơi vào ách thống trị của nhà Minh.
- Sau đó GV yêu cầu HS theo dõi SGK để thấy chính sách tàn bạo của nhà Minh và hệ quả tất yếu của nó.
- HS theo dỗi SGK phát biểu.
- GV kết luận: Chính sách bạo ngược của nhà Minh tất yếu làm bùng nổ các cuộc đấu tranh của nhân dân tatiêu biểu là cuộc khởi nghĩa Lam Sơn của Lê Lợi.
- GV đàm thoại với HS về Lê Lợi, Nguyễn Trãi.
- Năm 1418: khởi nghĩa Lam Sơn bùng nổ do Lê Lợi - Nguyễn Trãi lãnh đạo.
- GV dùng lược đồ trình bày về những thắng lợi tiêu biểu của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn.
- HS theo dõi và ghi chép.
- Thắng lợi tiêu biểu : 
+ Cuộc khởi nghĩa bắt đầu từ Lam Sơn (Thanh Hoá) được sự hưởng ứng của nhân dân vùng giải phóng càng mở rộng từ Thanh Hoá vào Nam.
+ Chiến thắng Tốt Động, Xương Giang đập tan 10 vạn quân cứu viện khiến giặc cùng quẫn tháo chạy về nước.
- GV: Rút ra vài đặc điểm của khởi nghĩa Lam Sơn.
- Đặc điểm :
- HS suy nghĩ và trả lời
- GV bổ sung kết quả.
+ Từ một cuộc chiến tranh ở địa phương phát triển thành cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc.
+ Suốt từ đầu đến cuối cuộc khởi nghĩa tư tưởng nhân nghĩa được đề cao.
+ Có đại bản doanh, căn cứ địa
+ Từ một cuộc chiến tranh ở địa phương phát triển thành cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc.
+ Suốt từ đầu đến cuối cuộc khởi nghĩa tư tưởng nhân nghĩa được đề cao.
+ Có đại bản doanh, căn cứ địa.
4. Củng cố:
Đặc điểm của cuộc kháng chiến chống Tống và khởi nghĩa Lam Sơn. Nguyên nhân thắng lợi của cuộc kháng chiến chống Mông - Nguyên. Hướng dẫn HS lập niên biểu cho cuộc kháng chiến thế kỷ XI - XV.
5. Dặn dò:
Lập niên biểu của cuộc kháng chiến thế kỷ XI - XV theo mẫu :
Cuộc kháng chiến
Thời gian
Quân xuân lược
Người chỉ huy
Trận quyết chiến chiến lược