Giáo án Ngữ văn 7, tập 1 - Ngẫu nhiên viết nhân buổi mới về quê

Tiết 38: Văn bản
Hồi hương ngẫu thư
(Ngẫu nhiên viết nhân buổi mới về quê)
- Hạ Tri Chương-
A. Mục tiêu cần đạt:
1. Kiến thức: Thấy thêm tính độc đáo nhưng rất chân thực trong việc thể hiện tình cảm quê hương sâu nặng của nhà thơ tiếp theo bài thơ nhớ quê của Lí Bạch là bài thơ nói chuyện về thăm quê sau gần cả đời xa cách. Củng cố thêm một lần về thể thơ thất ngôn tứ tuyệt.
2. Tích hợp với phân môn Tiếng Việt và Tập làm văn: tiếp tục công việc của tiết 37
3. Kĩ năng:
Luyện đọc và phân tích thơ thất ngôn tứ tuyệt Đường luật qua việc so sánh với bản dịch thành thơ lục bát; thử bước đầu đối chiếu, so sánh hai bản dịch thơ.
B. Chuẩn bị:
GV: 	Nghiên cứu bài, tham khảo tài liệu về thơ Đường
Máy chiếu, phiếu học tập cho học sinh
HS: 	Học bài cũ
Đọc trước bài và soạn bài
Tìm hiểu về tác giả Hạ Tri Chương
C. Kiểm tra bài cũ:
Đọc thuộc lòng và diễn cảm bài thơ “Cảm nghĩ trong đêm thanh tĩnh” của Lí Bạch. Nêu những nét chính về nội dung và hình thức nghệ thuật của bài thơ?
D. Bài mới:
Xa quê nhớ quê, vọng nguyệt hoài hương, buồn sầu xa xứ là những đề tài- chủ đề quen thuộc trong thơ cổ- trung đại phương Đông. Nhưng mỗi nhà thơ, trong từng hoàn cảnh riêng lại có những cách thể hiện độc đáo không trùng lặp, còn gì vui mừng, xốn xang hơn, khi xa quê lâu nay mới được trở về thăm nơi chôn nhau cắt rốn? Thế nhưng có khi gặp lại những chuyện bất ngờ, rất buồn muốn rơi nước mắt. Lần về thăm quê (ở Vĩnh Hưng, Chiết Giang) đầu tiên và cũng là cuối cùng sau hơn 50 năm xa cách của lão quan Hạ Tri Chương là trường hợp nao lòng như thế.
? Đọc phần chú thích dấu * SGK
? Phần chú thích trong SGK cho biết những đặc điểm nào của cuộc đời Hạ Tri Chương liên quan đến bài thơ của ông?
? Căn cứ vào nội dung bài thơ và cho biết bài thơ được làm trong hoàn cảnh nào?
GV mở rộng về tác giả và tác phẩm:
- Hạ Tri Chương sống thời nhà Đường, là thời đại hoàng kim của thi ca cổ điển Trung Hoa. Ông cũng là một trong muôn vì tinh tú của thơ Đường, là bạn vong niên của nhà thơ Lí Bạch. Khác với Lí Bạch là người bất đắc chí trên con đường hoạn lộ, Hạ Tri Chương làm quan đến trên 50 năm, được vua Đường Huyền Tông rất mực vị nể.
- Hạ Tri Chương để lại hơn 20 bài thơ trong đó có 2 bài “Ngẫu nhiên viết nhân buổi mới về quê”. Thơ Hạ Tri Chương cũng như tính tình của ông, rất rộng mở, phóng khoáng. Bài thơ hôm nay các em học là một trong 2 bài “Ngẫu nhiên viết nhân buổi mới về quê” nổi tiếng.
GV: Có gì đặc biệt trong lần về thăm quê này của tác giả các em cùng tìm hiểu chi tiết văn bản.
Máy chiếu bài thơ
? Căn cứ vào số câu, số chữ cho biết bài thơ được viết theo thể thơ nào?
? Em hãy nhắc lại về dấu hiệu của thể thơ này?
? Hai bản dịch thơ được viết theo thể thơ nào?
GV: Cả 2 thể thơ trên các em đều được tìm hiểu ở những tiết học trước.
GV: giới thiệu giọng đọc (Máy chiếu)
* Phần phiên âm: nhịp 4/3, riêng câu 4 nhịp 2/5.
- Câu 1, 2 giọng chậm, buồn
- Câu 3: giọng hơi ngạc nhiên
- Câu 4: giọng hỏi, cao hơn và nhấn mạnh thêm.
* Phần dịch thơ: chú ý nhịp ngắt ở các câu trong 2 bài khác nhau khá nhiều
Bài 1:
Câu 1: nhịp 3/3
Câu 2: nhịp 4/4
Câu 3: nhịp 3/1/2
Câu 4: nhịp 2/4/2
Bài 2:
Câu 1: nhịp 2/4
Câu 2: nhịp 4/4
Câu 3: nhịp 2/4
Câu 4: nhịp 2/1/3/2
GV đọc phần phiên âm
? Yêu cầu 2 học sinh đọc 2 phần dịch thơ
? HS nhận xét giọng đọc của bạn
? Đọc diễn cảm câu thơ thứ nhất
? Sự việc gì được nêu lên ở câu thơ 1?
? Chủ thể của hành động này là ai?
? ở đây có tính từ làm rõ hơn cho thời gian đi và về này của tác giả đó là tính từ nào?
? Em có nhận xét gì về nghĩa của các cặp từ trên? 
? Việc sử dụng các cặp từ trái nghĩa trong cùng một câu thơ sẽ tạo cho các vế câu như thế nào với nhau?
? Sử dụng các cặp từ trái nghĩa để tạo ra phép đối trong văn cảnh này có tác dụng gì trong việc khắc hoạ thời gian xa quê của tác giả?
? (Máy chiếu) Hãy so sánh với cách sử dụng phép đối trong bài “Tĩnh dạ tứ” của Lí Bạch?
? Đọc câu thơ thứ hai và cho biết hình ảnh nào được miêu tả trong câu thơ thứ hai?
? Hai hình ảnh này được tác giả miêu tả như thế nào?
? Em hiểu “giọng quê” nghĩa là như thế nào?
? Em hiểu gì về hình ảnh “sương pha mái đầu”?
? Em có nhận xét gì về mối quan hệ giữa hai vế của câu thơ này?
? Nói cái đổi thay là muốn làm nổi bật cái không thay đổi. Vậy biện pháp nghệ thuật ấy có tác dụng gì trong việc khắc hoạ tình cảm của tác giả đối với quê hương?
? Một người mà có trên 50 năm sống và làm quan ở đất Trường An vẫn không hề thay đổi chứng tỏ tình cảm của ông đối với quê hương như thế nào?
I. Tìm hiểu khái quát văn bản.
- HS đọc
1. Tác giả:
- Hạ Tri Chương (659- 744)
- nhà thơ nổi tiếng đời Đường
- sống và làm việc xa quê trên 50 năm
2. Bài thơ: Tình cờ viết nhân lần về thăm quê năm 744, khi ông đã 86 tuổi.
II. Tìm hiểu chi tiết văn bản.
- Thể thơ: Thất ngôn từ tuyệt
- Bài thơ gồm có 4 câu, mỗi câu 7 tiếng, gieo vần ở tiếng cuối các câu 1, 2, 4
- Hai bản dịch: thể lục bát
- đi – về
- là tác giả
- trẻ – già
đ trái nghĩa nhau
đ đối nhau
đ Khắc hoạ thời gian xa quê của tác giả là rất lâu, rất dài rồi.
- Tình dạ tứ (đại đối) đối giữa câu trên và câu dưới.
Ngẩng đầu nhìn trăng sáng > < cúi đầu nhớ cố hương.
- ở bài này tác giả sử dụng hình thức tiểu đối (đối ngay trong một câu thơ)
- giọng quê
- tóc mai
- giọng quê: không đổi
- tóc mai: đã bạc, đã rụng
đ là chất quê, hồn quê biểu hiện trong sắc điệu tiếng nói của con người
đ tuổi tác, sức khoẻ đã thay đổi
đ đối nhau
đ Nhấn mạnh tình cảm của tác giả đối với quê hương.
Giọng quê không đổi là chất quê, hồn quê ở người đó không phôi phai, đổi khác theo thời gian. Năm tháng dài xa quê, sống nơi kinh thành không làm mất đi cái gốc quê quý báu đó ở con người.
đ thuỷ chung, gắn bó
GV giảng về biện pháp nghệ thuật: Qua 2 câu thơ đầu cho thấy tác giả rất khéo léo trong việc sử dụng phép đối, đối rất chuẩn trong một câu thơ cả về ý và lời. Đối lập giọng quê không đổi với sự đổi thay của mái tóc cho thấy sự nguyên vẹn bền bỉ của tình cảm quê hương trong tâm hồn tác giả.
Xa quê từ khi còn trẻ, cuộc đời Hạ Tri Chương là bước đường thành công trong sự nghiệp. Ông đỗ tiến sĩ, sinh sống, học tập và làm quan trên 50 năm ở kinh đô Trường An, rất được vua Đường Huyền Tông vị nể. Lúc từ quan về quê ông còn được vua tặng thơ, được thái tử và các quan đưa tiễn, vậy thì Trường An chắc hẳn là quê hương thứ hai thân thiết của ông. Nhưng con người dù sao cũng không thể chống lại quy luật tâm lí muôn đời: Theo Khuất Nguyên- một nhà thơ nổi tiếng đời Đường Trung Quốc:
Hồ tử tất như khau
Quyện điểu quy cựu lâm
(Cáo chết tất quay đầu về núi gò
Chim mỏi tất bay về rừng cũ)
GV: Để biết xem trong lần về quê đầu tiên và cũng là cuối cùng này của tác giả có điều gì đặc biệt mời các em cùng theo dõi vào 2 câu thơ cuối:
Máy chiếu hai câu thơ cuối
? Đọc diễn cảm 2 câu thơ cuối.
? Em hình dung như thế nào về tâm trạng của tác giả khi trở về quê?
? Vậy mà hình ảnh đầu tiên tác giả bắt gặp khi vừa đặt chân đến quê hương là gì?
? Điều gì đã diễn ra khi tác giả gặp bọn trẻ?
? Bọn trẻ gọi ông là “khách” chứng tỏ ông là người như thế nào đối với chúng?
? Theo em bọn trẻ gọi ông là “khách” có đúng không?
? Qua đó em có nhận xét gì về bọn trẻ?
? Ngay ở chính quê hương mà lại bị gọi là “khách” vậy em hãy hình dung tâm trạng của tác giả lúc này thế nào?
? Tại sao tác giả lại bất ngờ, buồn ngậm ngùi, xót xa?
? Chính vì thế ông mới viết là “ngẫu nhiên viết”. Vậy em hiểu “ngẫu nhiên viết” là như thế nào?
? Chỉ cần một điều là bọn trẻ gọi mình là “khách” mà tác giả lại buồn, ngậm ngùi, xót xa chứng tỏ tình quê của tác giả như thế nào?
? Sự việc bọn trẻ gọi tác giả là “khách” là rất bình thường, giản dị nhưng lại gây một xúc động lớn cho tác giả. Đến đây các em hãy phát hiện xem tác giả tiếp tục sử dụng thành công biện pháp nghệ thuật nào?
- vui đ mong gặp lại bạn đồng niên, gặp lại người thân.
đ gặp bọn trẻ
đ bọn trẻ gọi là khách
đ lạ
đ vừa đúng, vừa không đúng
- Đúng vì chúng là những đứa trẻ sinh sau đẻ muộn. Khi nhà thơ rời quê ra đi, có lẽ bố mẹ chúng cũng chưa ra đời. Vậy thì làm sao chúng có thể nhận ra ông.
- Không đúng vì ông là người gốc quê nơi đây. 
đ rất vô tư, hiếu khách
đ bất ngờ đ buồn đ ngậm ngùi đ xót xa.
đ Vì mình vốn là người ở đây mà khi trở về lại chẳng có ai nhận ra! Lũ trẻ con đón mình như người khách lạ! Khách lạ ngay ở giữa quê hương mình
đ là viết một cách bất ngờ chứ không phải là tình cảm, cảm xúc bộc lộ một cách ngẫu nhiên, bất ngờ.
- ngẫu nhiên viết vì tác giả vốn không chủ định làm thơ ngay khi mới đặt chân đến quê nhà.
đ rất sâu nặng
đ bắt gặp một hình ảnh đối rất tài tình và khéo léo của tác giả: sự việc bình thường, giản dị > < gây xúc động lớn.
GV liên hệ:
Thời gian xa quê dài dằng dặc, bạn bè cùng trang lứa ngày xưa ai còn, ai mất. Thời Đường, nhà thơ Đỗ Phủ viết:
Người thọ bảy mươi xưa nay hiếm!
(Nhân sinh thất thập cổ lai hi)
Sau tiếng cười nói của lũ trẻ, lòng tác giả không khỏi man mác.
? Có ngậm ngùi, xót xa nhưng có cả sự hối hận? Vì sao vậy?
(Gợi ý: Giả sử muốn cho bọn trẻ không gọi là khách thì tác giả phải như thế nào?)
GV liên hệ giáo dục học sinh:
? Giả sử em phải đi xa quê lâu ngày, để mọi người không coi mình là khách lạ thì em phải như thế nào?
So sánh tình cảm đối với quê hương ... trong hai bài thơ 
? Văn bản “Ngẫu nhiên viết nhân buổi mới về quê” được viết một cách ngẫu nhiên mà nói được bao điều sâu kín trong nội tâm con người. Vậy nội tâm sâu kín đó là gì?
? Liên hệ với tiểu sử tác giả, em hiểu thêm điều đáng quý nào trong tấm lòng người làm quan Hạ Tri Chương?
? Bài thơ được viết theo phương thức biểu đạt chính nào?
? Bài thơ có những nét nghệ thuật đắc sắc nào?
- vì tác giả ít về quê
- tác giả thường xuyên về thăm quê đ bọn trẻ sẽ biết, không gọi là khách nữa.
- thường xuyên về thăm quê đ sống gắn bó với quê hương
III. ý nghĩa văn bản.
1. Nội dung:
- Từ niềm vui pha chút ngậm ngùi của người trở về cố hương sau bao năm xa cách, bài thơ cho thấy tình quê hương thầm kín mà sâu nặng của tác giả.
- Văn bản thơ này cho ta hiểu và thêm quý trọng tấm lòng quê bền chặt của tác giả
2. Nghệ thuật:
GV: Chúng ta hãy cảm ơn nhà thơ Hạ Tri Chương, chính ông đã đánh thức trong lòng độc giả những tình cảm gắn bó với quê hương. Nó làm thức tỉnh bao kẻ đang muốn từ bỏ quê hương. Đồng thời củng cố, khắc sâu hơn niềm tin yêu quê hương gia đình của mỗi con người. Và dĩ nhiên không có tình cảm gắn bó với quê hương sẽ không lớn nổi thành người.