Giáo án Ngữ văn lớp 12 - Sóng

Tiết 36-37
Ngày soạn:
SÓNG 
- Xuân Quỳnh -
A. Mục tiêu cần đạt : 
+ Kiến thức :
Qua bài học giúp HS: 
Cảm nhận được vẻ đẹp tâm hồn và niềm khát khao của người phụ nữ về một tình yêu thuỷ chung, bất diệt.
Thấy được đặc sắc về nghệ thuật kết cấu, xây dựng hình ảnh, nhịp diệu và ngôn từ của bài thơ.
+ Kĩ năng : Trình bày, trao đổi về mạch cảm xúc của bài thơ, về sự thể hiện hình tượng sóng và em trong bài thơ. Phân tích, so sánh, bình luận về vẻ đẹp của tình yêu trong thơ ca, về vẻ đẹp của gương mặt thơ Xuân Quỳnh.
+ Thái độ : Tự nhận thức về vẻ đẹp tình yêu trong cuộc sống.
B. Chuẩn bị : 
+GV : Soạn bài , chuẩn bị tư liệu giảng dạy SGK, SGV, Thiết kế bài học
+HS chuẩn bị: đọc kĩ SGK và trả lời các câu hỏi trong phần hướng dẫn học bài.
C.Phương tiện: SGK, SGV, Thiết kế bài học.
D. Phương pháp: 
- Hướng dẫn HS tiếp cận và khám phá TP qua phát vấn, đàm thoại về các h/ả, từ ngữ, âm điệu của bài thơ.
- Kết hợp việc đọc diễn cảm với các hình thức nêu vấn đề, phát vấn, đàm thoại, thảo luận nhóm.
Tiết 1
E. Tiến trình tổ chức:
1. Ổn định lớp
2. Kiểm tra bài cũ: 
- Trong bài thơ Đò Lèn, cái tôi của tác giả thời thơ ấu được thể hiện như thế nào?
- Tình cảm sâu nặng của tác gia đối với bà được thể hiện như thế nào?
- Cách thể hiện tình cảm của tác giả đối với bà có gì đặc biệt?
3. Bài mới: 
HOẠT ĐỘNG THÀY VÀ TRÒ
NỘI DUNG CẦN ĐẠT
? Căn cứ vào phần Tiểu dẫn, hãy nêu những thông tin về cuộc đời, theo em là có ảnh có ảnh hưởng đến sự nghiệp văn học, là phong cách nghệ thuật thơ của Xuân Quỳnh.
(Mất đột ngột trong một tai nạn giao thông cùng chồng là nhà văn Lưu Quang Vũ.)
Tác phẩm chính - SGK
Gv giới thiệu sơ lược về một số tập thơ, bám vào đặc điểm của hồn thơ XQ (thơ cho mẹ, mẹ chồng, chị gái, người yêu, chồng, con,..)
? Bài thơ viết về đề tài gì? Đề tài này có vị trí như thế nào trong thơ ca? Kể tên một vài bài thơ cùng đề tài?
Bài thơ tình duy nhất trong tập thơ. Trong bối cảnh thơ ca chống Mỹ mang đậm KHST và CHLM, thì Sóng có tiếng nói riêng, đó là tiếng nói tình yêu sôi nổi say mê, khát khao và cũng là sự tự nhận thức tâm hồn mình để sống có ích với cộng đồng.
Hướng dẫn HS đọc đúng nhịp thơ, giọng thơ.
? Bài thơ có nhan đề là Sóng. Bên cạnh hình tượng nghệ thuật này, bài thơ còn có hình tượng nào nữa?
 ? Không có chất liệu âm thanh, màu sắc, đường nét của âm nhạc, hội họa, cũng không sử dụng hình ảnh thơ, Xuân Quỳnh đã dùng những cách thức nào để mô tả Sóng?
- Các từ ngữ diễn tả trạng thái, đặc điểm của sóng.
- Âm điệu bài thơ
- Biện pháp nghệ thuật nhân hóa 
(GV nên đọc diễn cảm để học sinh phát hiện ra âm điệu này. Hướng dẫn HS liên tưởng đến hình ảnh của biển cả)
? Ý nghĩa của hình tượng sóng?
- Em đã gặp cách thể hiện tâm trạng gián tiếp qua đối tượng khác ở đâu?
Ca dao: Đêm qua ra đứng bờ ao. Trông cá cá lặn trông sao sao mờ
Khung cửa sổ hai nhà cuối phố. Chẳng hiểu vì sao k khép bao giờ. Đôi bạn ngày xưa học chung một lớp. Cây bưởi sau nhà ngan ngát hương đưa (Hương thầm - Phan Thị Thanh Nhàn)
→ Che dấu sự e ngại, ngượng ngùng (tính nữ)
(Khác nam giới: Anh nhớ bóng, anh nhớ hình, anh nhớ ảnh. Anh nhớ em, anh nhớ lắm em ơi! - Xuân Diệu)
XQ cũng có sự mạnh mẽ ấy trong bài thơ.
I. Tìm hiểu chung:
1. Tác giả: Xuân Quỳnh (1942 - 1988)
- Tên khai sinh : Nguyễn Thị Xuân Quỳnh. 
- Mồ côi mẹ từ nhỏ, sống với bà nội → khao khát tình yêu thương.
Từng làm diễn viên múa, là biên tập viên báo Văn nghệ, nhà xuất bản Tác phẩm mới. mất đột ngột trong một tai nạn giao thông.
- Một trong số những gương mặt thơ trẻ tiêu biểu thời chống Mĩ.
+ Tác phẩm chính : SGK
+ Thơ Xuân Quỳnh là tiếng lòng của một tâm hồn phụ nữ nhiều trắc ẩn, vừa hồn nhiên, tươi tắn, vừa chân thành, đằm thắm và luôn da diết trong khát vọng hạnh phúc đời thường.
2. Tác phẩm: 
a. Xuất xứ và hoàn cảnh sáng tác: Sáng tác năm 1967 trong chuyến đi thực tế ở vùng biển Diêm Điền (Thái Bình). In trong tập Hoa dọc chiến hào (1968).
b. Cảm hứng sáng tác :
- Cảm hứng trữ tình tình yêu và cũng là cảm hứng nhân văn.
- Bài thơ thể hiện những cung bậc, sắc màu tâm trạng của người phụ nữ đang yêu.
II. Đọc- hiểu văn bản:
1. Hình tượng nghệ thuật
a. Hình tượng Sóng :
- Sóng được khắc họa qua những từ ngữ diễn tả đặc điểm, trạng thái : dữ dội, dịu êm, ồn ào, lặng lẽ, dưới lòng sâu, trên mặt nước
Đặc biệt qua âm điệu dào dạt, nhịp nhàng, lúc sôi nổi trào dâng, lúc thầm thì sâu lắng (được tạo nên từ thể thơ năm chữ, từ phương thức tổ chức ngôn từ, hình ảnh). Âm điệu đó mô phỏng âm hưởng của những con sóng lúc miên man dịu dàng, lúc cuồn cuộn vỗ bờ, lúc trào dâng bạc đầu, lúc lặng chìm đáy nước biển khơi
- Ý nghĩa :
+ Ý nghĩa tả thực : miêu tả chân thực, sinh động hình ảnh của sóng ngoài biển khơi. Sóng có tính cách, tâm trạng, tâm hồn.
+ ý nghĩa biểu tượng : tính cách, tâm trạng và khát vọng của nhân vật trữ tình em. Sóng là hình tượng ẩn dụ, hóa thân của cái tôi trữ tình nhà thơ.
→ âm điệu bài thơ cũng là nhịp sóng lòng của em, là dòng tâm tình của người phụ nữ đang yêu được khơi nguồn khi đứng trước biển cả, đối diện với những con sóng vô hạn vô hồi.
b. Hình tượng «em »
- Xuất hiện song hành với sóng. Có lúc hòa nhập làm một, vừa phân đôi để soi chiếu vào nhau và cộng hưởng nghệ thuật với nhau, nhằm biểu đạt một cách trọn vẹn thế giới tâm tình người phụ nữ đang yêu. 
 Tâm hồn người phụ nữ đang yêu soi vào sóng để hiểu tận đáy lòng mình và nhờ con sóng biển mà biểu hiện những trạng thái tâm hồn mình trong tình yêu.
Tiết 2
1. Ổn định lớp
2. Kiểm tra bài cũ: 
Nhắc lại ý nghĩa của hình tượng nghệ thuật của bài thơ Sóng
3. Bài mới: 
HOẠT ĐỘNG THÀY VÀ TRÒ
NỘI DUNG CẦN ĐẠT
Đọc lại bài thơ. 
Phân chia bố cục 
- Hai khổ thơ đầu
- hai khổ thơ 3,4
- ba khổ tiếp theo
- Hai khổ thơ cuối.
? ở khổ thơ 1, sóng được miêu tả thế nào?
Thể hiện tâm trạng người phụ nữ đang yêu như thế nào?
Sông, bể trong câu thơ có ý nghĩa là gì?
Sự lựa chọn của sóng là vì lí do như thế nào?
Qua ý thơ, em hiểu được gì về tâm hồn, tính cách, quan điểm sống của nhà thơ Xuân Quỳnh?
Theo em, quan điểm này có giống với quan điểm của một số bạn trẻ hiện nay: yêu - không thích thì bỏ!? (Lí do của họ?)
Làm sao sống được mà k yêu
K nhớ k thương một kẻ nào
(Xuân Diệu)
Nhận xét về giọng thơ?
Những câu hỏi trong đoạn thơ có phải câu hỏi tu từ không? Nó thể hiện điều gì trong tâm tư nhà thơ?
Làm sao cắt nghĩa được tình yêu.
Khổ thơ thứ 5 nói đến biểu hiện nào của tình yêu (điệp từ?)
? Thử lí giải tại sao khổ thơ này lại có số câu nhiều hơn các khổ thơ còn lại? Tại sao lại phải sử dụng cả sóng nhớ, và em nhớ?
VD: nhớ bổi hổi bồi hồi, nhớ đau đáu, nhớ cồn cào... có khi bộc lộ ra bên ngoài (kiểu Chí Phèo chửi Thị Nở khi không gặp), có khi lặn sâu vào trong một mình mình biết một mình mình hay
Tại sao lại là xuôi về phương Bắc, ngược về phương Nam (thông thường: xuôi Nam, ngược Bắc)?
Đây là biểu hiện nào trong tình yêu?
? Có sự mâu thuẫn trong hình ảnh một trái tim yêu sẵn sàng từ bỏ giới hạn chật hẹp để đến với sự bao dung với tâm nguyện chung thủy trong tình yêu ở những câu thơ này không?
(Theo em, sự thủy chung trong tình yêu hiện này còn được đánh giá là một phẩm chất quan trọng không?)
Các từ ngữ: cuộc đời, năm tháng, biển rộng mang ý nghĩa là gì?
Cảm giác dễ thấy khi con người đứng đối diện với không gian mênh mông của trời biển.
? trước mênh mông trời biển, con người sẽ có cảm giác như thế nào?
"Em đâu dám nghĩ là vĩnh viễn. Hôm nay yêu mai có thể xa rồi"
"Lời yêu mỏng mảnh như màu khỏi. Ai biết tình anh có đổi thay". (Hoa cỏ may).
Theo em, trong trạng thái ấy, con người có dễ nảy sinh suy nghĩ tiêu cực không ? (Ví dụ : cuộc đời ngắn ngủi, tại sao phải hoài phí, chôn chân trong thứ tình yêu phù phiếm, tại sao lại phải yêu duy nhất ?)
? Xuân Quỳnh ứng xử thế nào trước sự ý thức ấy ? (giải thích nghĩa từ)
Em ơi em Đn là máu xương của mình
Qua những lời tự bạch của nhân vật trữ tình từ đầu bài thơ, em cảm nhận như thế nào về tâm hồn của người phụ nữ đó ?
? Tìm các biện pháp nghệ thuật được dùng để thể hiện tâm tư và cảm xúc của tác giả?
? Nhận xét về thể thơ, âm điệu, nhịp điệu bài thơ? Âm điệu, nhịp điệu đó được tạo nên bởi những yếu tố nào?
? Cảm nhận được điều gì qua bài thơ?
? Em học được điều gì về cách ứng xử trong tình yêu từ bài thơ này ?
Củng cố bài, hướng dẫn HS luyện tập. (BT SGK)
 II. Đọc - hiểu văn bản
2.Những biểu hiện cụ thể của tình yêu:
a. Hai khổ đầu: .
 - Hai câu thơ đầu :
 dữ dội ><dịu êm
 ồn ào>< lặng lẽ
=> hai trạng thái đối nghịch của sóng cũng là những biến động khác thường về trạng thái tâm lí tình yêu của người phụ nữ đang yêu: tình yêu nồng nàn, mãnh liệt, đắm say nhưng cũng dịu dàng, e ấp, đầy nữ tính ; thế giới tình cảm yêu đương ẩn chứa những sự đối nghịch, bất thường, phức tạp, không phải lúc nào cũng dễ dàng lí giải.
- Sông không hiểu nổi mình
 Sóng tìm ra tận bể.
Sông, bể là ẩn dụ cho những không gian sống, không gian yêu, những giới hạn. Sông - giới hạn chật hẹp - thì sóng dứt khoát tìm ra tận bể, để đến được với cái cao rộng, bao dung. Chỉ tìm đến với biển khơi bát ngát, sóng mới thực sự tìm thấy mình, mới nhận thấy rõ nhất sức mạnh và khát khao cháy bỏng trong tâm hồn mình.
→ quan điểm sống dứt khoát, mãnh liệt, thể hiện một tâm hồn, một tích cách mạnh mẽ, đầy cá tính, không chấp nhận ngủ quên trong hạnh phúc tình yêu mà luôn tự nhìn lại tình yêu của mình, vươn tới sự hoàn thiện.
- Khổ thơ thứ hai : suy tư, liên tưởng về hình ảnh những con sóng ngoài đại dương với nỗi khát vọng tình yêu. Sóng trường tồn cùng thời gian (ngày xưa - ngày sau) ; không bao giờ ngưng nghỉ, cũng như tình yêu con người, đã từ ngàn xưa và còn mãi với con người, nhất là người trẻ tuổi. 
b. Khổ 3,4: 
- Giọng thơ chuyển sang tâm tình, thầm thì - như lời tự bạch của nữ thi sĩ
- Những câu hỏi băn khoăn : đâu là cội nguồn của sóng ? đâu là cội nguồn của tình yêu. Đó cũng là nỗi băn khoăn ngàn đời của những trái tim yêu nhau.
Sóng - từ gió
Gió - từ đâu
→ các hiện tượng tự nhiên đều có thể lí giải được, nhưng tình yêu, cội nguồn của tình yêu thì đâu thể cắt nghĩa rạch ròi.
XQ phát hiện ra cội nguồn của tình yêu bằng một cách hoàn toàn nữ tính, đó là sự thú nhận thành thực lòng mình : 
em cũng không biết nữa
Khi nào ta yêu nhau.
Không lí giải được nhưng sự thú nhận chân thành mà dễ thương ấy là đủ để nói lên bản chất của một tình yêu trong sáng mà sâu sắc.
c. Khổ 5,6,7: 
- Khổ thơ thứ 5 : nỗi nhớ.
+ Nỗi nhớ là một trạng thái rất đặc biệt của tình yêu. Có nhiều cung bậc, nhiều biểu hiện phức tạp của nỗi nhớ → phải dùng nhiều ngôn từ, nhiều đối tượng, nhiều cách thức để diễn tả.
Sóng nhớ bờ- ngày đêm không ngủ, em nhớ anh: khi thức lẫn khi vô thức (mơ)=> nỗi nhớ thật sâu đậm, chiếm cả tầng sâu, bề rộng (lòng sâu, mặt nước); khắc khoải trong mọi thời gian (ngày- đêm, mơ- thức), choáng ngợp cả lòng người.
- Khổ thơ 6,7 : 
+ phương bắc, phương Nam - phương hướng địa lý bị xóa nhòa trong cảm nhận của trái tim người phụ nữ đang yêu. Lí do : sự chế ngự của một phương duy nhất trong tâm trí là phương anh → anh là sự duy nhất.
+ sự đồng điệu của sóng : con nào chẳng tới bờ, dù muôn vời cách trở → khao khát gắn bó thủy chung, sẵn sàng vượt qua mọi khó khăn, cách trở.
→ quan niệm tình yêu của XQ mới mẻ, mạnhbaoj nhưng rất truyền thống. Quan niệm này bắt rễ rất sâu trong tâm thức người Việt chúng ta.
d. Khổ thơ 7,8
- Các từ ngữ : cuộc đời, dài, năm tháng, biển rộng thể hiện những cảm nhận về thời gian, không gian của cuộc đời, vũ trụ. Thời gian chảy trôi mãi mãi, không gian đất trời thì vô cùng vô tận, vô biên.
→ ý thức sâu sắc về lẽ hữu hạn của đời người, của tình yêu. Cuộc đời con người vô cùng ngắn ngủi, mà tình yêu lại càng mong manh, dễ vỡ.
- Làm sao : ước muốn 
- Biển lớn tình yêu : tình yêu lớn, tình yêu cuộc đời, tình yêu của cả cộng đồng.
- Ngàn năm còn vỗ : tình yêu được bất tử, trường tồn.
Khát vọng bất tử tình yêu là khát vọng của muôn đời. Quan niệm của XQ : chỉ có hòa mình vào tình yêu lớn, tình yêu của mọi người thì tình yêu của mỗi cá nhân mới được vĩnh hằng. 
→cách ứng xử đầy văn hóa và tích cực của những con người thời đại : luôn biết gắn cái tôi cá nhân vào cái tôi chung của cộng đồng.
→ những cảm nhận và suy tư rất sâu sắc nhưng vẫn được thể hiện bằng một giọng thơ đầy cảm xúc, sôi nổi tha thiết. Qua đó, nhân vật trữ tình thể hiện mình một cách trọn vẹn : yêu thương chân thành tha thiết, trong sáng thủy chung nhưng cũng vô cùng mạnh mẽ và sâu sắc.
3.Một số đặc sắc nghệ thuật: 
- Nghệ thuật tạo kết cấu : sự đan xen, song hành của hai hình tượng nghệ thuật.
- Nghệ thuật xây dựng hình ảnh thơ : nhiều hình ảnh mang tính biểu tượng như sóng, bờ, biển lớn tình yêu
- NT tạo âm điệu thơ qua thể thơ 5 chữ ; nhịp điệu câu thơ mô phỏng nhịp của những con sóng ; giọng điệu thơ biến đổi, nhiều âm sắc, có giọng kể, có thủ thỉ tâm tình, có giọng suy tư..
III. Tổng kết: 
- Qua hình tượng “Sóng” nhà thơ nêu lên khát vọng về một tình yêu sâu sắc, nồng nàn, thủy chung và bất diệt, gắn với hạnh phúc đời thường. Qua đó, chúng ta cảm nhận được sức sống và vẻ đẹp tâm hồn của người phụ nữ trong tình yêu.
Dặn dò: 
- Đọc thuộc bài thơ và phân tích hình tượng sóng, qua đó thấy được tâm trạng của chủ thể trữ tình.
- Chuẩn bị bài Luyện tập vận dụng kết hợp các phương thức biểu đạt trong văn nghị luận.
Dữ dội và dịu êm 
Ồn ào và lặng lẽ 
Sông không hiểu nổi mình 
Sóng tìm ra tận bể 
Ôi con sóng ngày xưa 
Và ngày sau vẫn thế 
Nỗi khát vọng tình yêu 
Bồi hồi trong ngực trẻ 
Trước muôn trùng sóng bể 
Em nghĩ về anh, em 
Em nghĩ về biển lớn 
Từ nơi nào sóng lên? 
Sóng bắt đầu từ gió 
Gió bắt đầu từ đâu? 
Em cũng không biết nữa 
Khi nào ta yêu nhau 
Con sóng dưới lòng sâu 
Con sóng trên mặt nước 
Ôi con sóng nhớ bờ 
Ngày đêm không ngủ được 
Lòng em nhớ đến anh 
Cả trong mơ còn thức 
Dẫu xuôi về phương bắc 
Dẫu ngược về phương nam 
Nơi nào em cũng nghĩ 
Hướng về anh - một phương 
Ở ngoài kia đại dương 
Trăm nghìn con sóng đó 
Con nào chẳng tới bờ 
Dù muôn vời cách trở 
Cuộc đời tuy dài thế 
Năm tháng vẫn đi qua 
Như biển kia dẫu rộng 
Mây vẫn bay về xa 
Làm sao được tan ra 
Thành trăm con sóng nhỏ 
Giữa biển lớn tình yêu 
Để ngàn năm còn vỗ
Biển Diêm Điền, 29-12-1967